Temat „sztuki okopowej” jest bardzo niezwykły i zarazem mało opisany. Pokazuje on jak ludzie nawet w najtrudniejszych warunkach przy odrobinie kreatywności i umiejętności manualnych potrafią robić dosłownie… coś z niczego!
Sztuka okopowa (ang. trench art) stanowi efemeryczną kategorię materialnych pozostałości po współczesnych konfliktach zbrojnych. Zwykle ucieleśnia ona jednostkowe i społeczne doświadczenia życia w trakcie zawieruchy wojennej oraz jej kulturowe, społeczne, ekonomiczne następstwa. Do tej pory złożoność i ambiwalentność tego zagadnienia umykała bliższej uwadze polskim archeologom, antropologom kulturowym i historykom. Poniższy artykuł stanowi próbę przybliżenia tego zjawiska poprzez studium przypadku, jakim był pierwszowojenny obóz jeniecki założony na obrzeżach Czerska, dzisiejsze województwo pomorskie.
Biograficzny wymiar sztuki okopowej. A–B – drewniana szkatułka wykonana przez jeńców z obozu w Czersku (fot. Marek Piechocki); C – zdjęcie ukazujące warsztat ceramiczny Antoniego Budzińskiego, w którym pracowali jeńcy z obozu w Czersku (prywatne zbiory Marka Piechockiego); D – elementy dekoracyjne kafli, które miały zostać wykonane przez jeńców z obozu w Czersku fot. Marek Piechocki) 
Niemiecka pocztówka propagandowa przedstawiająca obóz w Czersku (zbiory prywatne Dawida Kobiałki).
Pierwsza część tekstu stanowi podsumowanie dotychczasowych badań terenowych dotyczących materialnych pozostałości po obozie. Omówione zostają wyniki badań nieinwazyjnych (lotnicze skanowanie laserowe, weryfikacje terenowe, metoda elektrooporowa). Co więcej, w trakcie pozyskiwania kolejnych informacji na temat jeńców, strażników, lokalnej pamięci o samym obozie natrafiono na kolekcję legalnie zbieranych artefaktów z terenu czeskiego obozu. Część z przedmiotów to unikatowe przykłady rękodzieła jenieckiego – manifestacje sztuki okopowej.
Drugi rozdział pracy omawia bliżej typologię sztuki okopowej w oparciu o ustalenia archeologa i antropologa kulturowego Nicholasa Saundersa, który już od ponad dwóch dekad zajmuje się problematyką sztuki okopowej. Brytyjski badacz często podkreśla fakt, że sztuka okopowa jest częścią każdego współczesnego konfliktu zbrojnego. Uwaga ta także znajduje potwierdzenie w ostatnim konflikcie w Syrii, którego jedną z konsekwencji jest przetwarzania wojennej kultury materialnej w przedmioty o wartości artystycznej.
Puszki po konserwach zostały przerobione na kociołki, w których gotowali jeńcy z Czerska. Są to jedynie przykłady sztuki okopowej, które udało się zadokumentować w trakcie rekonesansów terenowych fot. Dawid Kobiałka 
Przetwarzanie śmieci – nawet butelka po piwie została wykorzystana przez jeńca obozu w Czersku jako surowiec, który posłużył do wykonania szklanki. Z takich artefaktów jeńcy pili herbatę (tzw. czaj), kawę czy też wodę fot. Dawid Kobiałka 
Metalowy kubek wykonany z puszki po konserwie, która została opleciona kawałkiem grubego, wytrzymałego drutu. Tego rodzaju sztuka okopowa jest bardzo charakterystyczną kategorią artefaktów z terenów obozów jenieckich fot. Dawid Kobiałka
Niemniej jednak zasadnicza część artykułu to analiza kilku przykładów sztuki okopowej związanej z obozem w Czersku. Wśród opisywanych artefaktów są kubki i kociołki wytwarzane z puszek po konserwach, szklanki powstałe z butelek po piwie, grawerowane łyżki oraz aluminiowe plakietki (forma numeru obozowego?), czy też drewniana szkatułka wykonana przez jeńców, którzy jako przymusowi pracownicy zostali oddelegowani do pomocy w warsztacie garncarskim w Kościerzynie. Te i wiele innych przykładów trench artu w przejmujący sposób ucieleśnia życie obozowe – jak każdy kawałek kultury materialnej mógł być przerabiany przez tych osadzonych za drutem kolczastym.
Więcej niesamowitych zdjęć i informacji o sztuce okopowej znajdziecie w artykule (w wolnej domenie) który dostępny jest w linku poniżej: https://pressto.amu.edu.pl/index.php/fpp/article/view/19732/19449 (dostęp 30.09.2019).
Autor: Dawid Kobiałka
Interesuje Was historia Słowian lub Wikingów? Koniecznie sprawdźcie ofertę książek w naszym sklepie!
